Typed by: Mata Prasad
Revised by:ŻOscar Pujol
Encoding: Velthius
Based in the following editions:
De: De, S.K.; Some Problems of Sanskrit Poetics, Firma KLM, Calcutta, 1981 (reprint).
Gn: Gnoli, R.; The Aesthetic Experience According to Abhinavagupta, Chowkhamba, Varanasi, 1984 (reprint).
Hc: Hemacandra; Kaavyaanu"saasana, Meharchand Lacchmandas Publications, Delhi, 1986 (reprint of the earlier Nirnayasagar Press edition).
Mdh: Madhusudan Shastri; Naatya"saastra (ed), Banaras Hindu University, Varanasi, 1971.
Earlier published by: Indica Books -Etnos, 1999
Abhinavabhaaratii (comentario al rasasuutra)
de Abhinavagupta
tatra hi, vibhaavaanubhaavavyabhicaarisa.myogaad rasani.spatti.h // rasavi.saya.m lak.sa.nasuutram aaha: vibhaavaanubhaavavyabhicaarisa.myogaad rasani.spatti.h /
atra bha.t.talollataprabh.rtayas taavad eva.m vyaacakhyu.h, vibhaavaadibhi.h sa.myogo'rthaat sthaayinas tato rasani.spatti.h / atra vibhaava"s cittav.rtte.h sthaayyaatmikaayaa utpattau kaara.nam / anubhaavaa"s ca na rasajanyaa atra vivak.sitaa.h, te.saa.m rasakaara.natvena ga.nanaanarhatvaad, api tu bhaavaanaam eva ye'nubhaavaa.h / vyabhicaari.na"s ca cittav.rttyaatmakatvaad yady api na sahabhaavina.h, sthaayinaa tathaapi vaasanaatmaneha tasya vivak.sitaa / d.r.s.taanta'pi vya~njanaadimadhye kasyacid vaasanaatmakataa sthaayivat, anyasyodbhatataa vyabhicaarivat / tena sthaayy eva vibhaavaanubhaavaadibhir upacito rasa / sthaayii bhavatv anupacita.h / sa cobhayor apy anukaarye'nukartary api caanusandhaanabalaad iti /
cirantanaanaa.m caayam eva pak.sa.h / tathaa hi da.n.dinaa svaala"nkaara-lak.sa.ne'bhyadhaayi / "rati.h "s.r"ngaarataa.m gataa/ ruupabaahulyayogena"1 iti / "adhiruhya paraa.m ko.ti.m kopo raudraatmataa.m gata.h"2 ityaadi ca /
etan neti "srii"sa"nkuka.h / vibhaavaadyayoge sthaayino li"ngaabhaavenaa-vagatyanupapatter, bhaavaanaa.m puurvam abhidheyataaprasa"ngaat, sthitada"saayaa.m lak.sa.naantaravaiyarthyaad, mandataratamamaadhyasthyaadyaanantyaapatte.h, haasyarase .so.dhaatvaabhaavapraapte.h, kaamaavasthaasu da"sasv asa"nkhyarasabhaavaadiprasa"ngaat, "sokasya prathama.m tiivratva.m kaalaat tanumaandyadar"sana.m, krodhotsaaharatiinaam amar.sasthairyasevaaviparyaye raasadar"sanam iti viparyayasya d.r"syamaanatvaac ca /
tasmaad dhetubhir vibhaavaakhai.h kaaryai"s caanubhaavaatmabhi.h sahacaariruupai"s ca vyabhicaaribhi.h prayatnaarjitatayaa k.rtrimair api tathaanabhimanyamaanair anukart.rsthatvena li"ngabalata.h pratiiyamaana.h sthaayiibhaavo mukhyaraamaadigatasthaayyanukara.narupa.h, anukara.naruupatvaad eva ca naamaantare.na vyapadi.s.to rasa.h /
vibhaavaa hi kaavyabalaanusandheyaa.h, anubhaavaa.h "sik.saata.h, vyabhicaari.na.h k.rtrimanijaanubhaavaarjanabalaat / sthaayii tu kaavyabalaad api naanusandheya.h / 'rati.h "soka' ityaadayo hi "sabdaa ratyaadikam abhidheyiikurvanty abhidhaanatvena, na tu vaacikaabhinayaruupatayaavagamayanti / na hi vaag eva vaacikam, api tu tayaa nirmitam, a"ngair ivaa"ngikam / tena:
[viv.rddhaatmaa'py agaadho'pi duranto'pi mahaan api /]
vaa.daveneva jaladhi.h "soka.h krodhena piiyate //
iti tathaa:
"sokena k.rta.h stambha.h tathaa sthito yo'navasthitaakrandai.h /
[h.rdayasphu.tanabhayaartai roditum abhyarthyate sacivai.h //]3
ity evam aadau na "soko'bhineya.h, api tv abhidheya.h /
bhaati patito likhantyaa [tasyaa baa.spaambu"siikaraka.naugha.h /
svedodgama iva karatalasa.mspar"saad e.sa me vapu.si //]4
ity anena tu vaakyena svaartham abhidadhataa udayanagata.h sukhaatmaa rati.h sthaayiibhaavo'bhiniiyate, na tuucyate /
avagamana"saktir hy abhinayana.m, vaacakatvaad anyaa / ata eva sthaayipada.m suutre bhinnavibhaktim api noktam / tena ratir anukriyamaa.naa "s.r"ngaara iti tadaatmakatva.m tatprabhavatva.m ca yuktam / arthakriyaapi mithyaaj~naanaad d.r.s.taa / na caatra nartaka eva sukhiiti pratipatti.h /
naapy ayam eva raama iti / na caapy aya.m na sukhiiti / naapi raama.h syaad vaa na vaayam iti / na caapi tatsad.r"saiti / kin tu5 ya.h sukhii raama.h asaav ayam iti pratiitir astiiti / tad aaha
"pratibhaati na sandeho na tattva.m na viparyaya.h /
dhiir asaav ayam ity asti naasaav evaayam ity api //
viruddhabuddhisambhedaad6avivecitasa.mplava /
yuktyaa paryanuyujyeta sphurann anubhava.h kayaa // " iti
tad idam apy antastattva"suunya.m na vimardak.samam ity upaadhyaayaa.h / tathaa hy anukara.narupo rasa iti yad ucyate tat ki.m saamaajkapratiityabhipraaye.na, uta na.taabhipraaye.na, ki.m vaa vastuv.rttavivecakavyaakhyaat.rbuddhisamavalambanena, 'yathaahurvyaakhyaataara.h khalv eva.m vivecayanti'7 iti, atha bharatamunivacanaanusaare.na /
tatraadya.h pak.so'sa"ngata.h / ki~ncid dhi pramaa.nenopalabdha.m tadanukara.nam iti "sakya.m vaktum / yathaa 'evam asau suraa.m pibatiiti suraapaanaanukara.natvena paya.hpaana.m pratyak.saavalokita.m pratibhaati / iha ca na.tagata.m ki.m tad upalabdha.m yad anukara.natayaa8bhaatiiti cintyam / tacchariira.m tanni.s.tha.m prati"siir.sakaadi romaa~ncakagadgadikaadi bhujaak.sepavalanaprabh.rti bhruuk.sepaka.taak.saadika.m ca na rate"s cittav.rttirupatayaanukaaratvena kasyacit pratibhaati / ja.datvena bhinnendriyagraahyatvena9 bhinnaadhikara.natvena ca tato'tivailak.sa.nyaat / mukhyaamukhyaavalokane10 ca tadanukara.napratibhaasa.h / na ca raamagataa.m ratim upalabdhapuurvi.na.h kecit / etena raamaanukaaro nata ity api nirasta.h pravaada.h /
atha na.tagataa cittav.rttir eva pratipannaa satii ratyanukaara.h "s.r"ngaara ity ucyate, tatraapi kim aatmakatvena saa pratiiyate iti cintyam / nanu pramadaadibhi.h kaara.nai.h ka.taak.saadibhi.h kaaryai.h dh.rtyaadibhi"s ca sahacaaribhir li"ngabhuutair yaa laukikii kaaryarupaa kaara.narupaa sahacaarirupaa ca cittav.rtti.h pratiitiyogyaa tadaatmakatvena, saa na.tacittav.rtti.h pratibhaati / hanta tarhi ratyaakaare.naiva saa pratipanneti duure ratyanukara.nataavaacoyukti.h /
nanu te vibhaavaadayo'nukaarye paaramaarthikaa.h, iha tv anukartari na tatheti vi"se.sa.h / astv evam / kin tu te hi vibhaavaadayo'tatkaara.naatatkaaryaatatsahacaararupaa api kaavya"sik.saadibalopakalpitaa.h k.rtrimaa santa.h, ki.m k.rtrimatvena saamaajikai.h g.rhyante na vaa? / yadi g.rhyante tadaa tai.h katha.m rater avagati.h? / nanv ata eva tatpratiiyamaana.m ratyanukara.nabuddhe.h kaara.nam / mugdhabuddhe11 kaara.naantaraprabhave hi kaarye su"sik.sitena tathaa j~naane vastvantarasyaanumaana.m taavad yuktam / asu"sik.sitena tu tasyaiva prasiddhasya kaara.nasya / yathaav.r"scikavi"se.saad gomayasyaivaanumaanam / v.r"scikasyaiva tatpara.m mithyaaj~naanam / yatraapi li"ngaj~naana.m mithyaa, tatraapi na tadaabhaasaanumaana.m yuktam / nahi baa.spaad dhumatvena j~naataad anukaarapratibhaasamaanaad api li"ngaat tadanukaaraanumaana.m yuktam / dhuumaanukaaratvena hi j~naayamaan niihaaraan naagnyanukaarajapaapu.spapratiitir d.r.s.taa /
nanv akruddho'pi na.ta.h kruddha iva bhaati / satyam kruddhena sad.r"sa.h / saad.r"sya.m ca bhruku.tyaadibhi.h, gaur iva gavayena mukhaadibhir iti naitaavataa'nukaara.h ka"scit / na caapi saamaajikaanaa.m saad.r"syamatir asti / saamaajikaanaa.m ca na bhaava"suunyaa nartake pratipattir ity ucyate / atha ca tadanukaarapratibhaasa iti riktaa vaacoyukti.h /
yac cokta.m raamo'yam ity asti pratipatti.h tad api yadi tadaatve ni"scita.m taduttarakaalabhaavibaadhakavaidhuryaabhaave katha.m na tattvaj~naana.m syaat / baadhakasadbhaave vaa katha.m na mithyaaj~naanam / vaastavena ca v.rtte baadhakaanudaye'pi mithyaaj~naanam eva syaat / tena viruddhabuddhisa.mbhedaad12 ity asat / nartakaantare'pi ca raamo'yam iti pratipattir asti / tata"s ca raamatva.m saamaanyarupam ity aayaatam /
yac cocyate vibhaavaa.h kaavyaad anusandhiiyante iti tad api na vidma.h / na hi 'mameya.m siitaa kaacit' iti svaatmiiyatvena pratipattir na.tasya / atha saamaajikasya tathaa pratiitiyogyaa.h kriyanta ity etad evaanusandhaanam ucyate, tarhi sthaayini sutaraam anusandhaana.m syaat / tasyaiva hi mukhyatvena,'asminn ayam' iti saamaajikaanaa.m pratipatti.h /
yat tu 'vaagävaacikam' ity aadinaa bhedaabhidhaanasa.mrambhagarbhamahiiyaan abhinayaruupataaviveka.h k.rta.h sa uttaratra svaavasare carcayi.syate / tasmaat saamaajikapratiityanusaare.na sthaayyanukara.na.m rasa ity asat /
na caapi na.tasyettha.m pratipatti.h, raama.m taccittav.rtti.m vaanukaromiiti / sad.r"sakara.na.m hi taavad anukara.nam, anupalabdhaprak.rtinaa na "sakya.m kartum / atha pa"scaatkara.nam anukara.na.m, tal loke'py anukara.naatmataatiprasaktaa / atha na niyatasya kasyaacid anukaara.h, api tu uttamaprak.rte.h "sokam anukarotiiti, tarhi keneti cintyam / na taavac chokena, tasya tadabhaavaat / na caa"srupaataadinaa "sokasyaanukaara.h tadvailak.sa.nyaad ity uktam / iyat tu syaat uttama prak.rte ye "sokaanubhaavaa.h taan anukaromiiti / tatraapi kasyottamaprak.rte.h / yasya kasya cid iti cet, so'pi vi"si.s.tataa.m vinaa katha.m buddhaav aaropayitu.m "sakya.h / ya eva.m roditiiti cet, svaatmaapi madhye na.tasyaanupravi.s.ta iti galito'nukaaryaanukart.rbhaava.h / ki~n ca na.ta.h "sik.saava"saat svabhaavasmara.naac cittav.rttisaadhaara.niibhaavena h.rdayasa.mvaadaat kevalam anubhaavaan pradar"sayan kaavyam ucitakaakuprabh.rtyupaskaare.na pa.tha.m"s ce.s.tata ity etaavanmaatre'sya pratiitir na tv anukaaram vedayate / kaantave.saanukaaravad dhi na raamace.s.titasyaanukaara.h / etac ca prathamaadhyaaye'pi dar"sitam asmaabhi.h /
naapi vastuv.rttaanusaare.na tadanukaaratvam / anusamvedyamaanasya vastuv.rttatvaanupapatte.h / yac ca vastuv.rtta.m tad dar"sayi.syaami /
na ca munivacanam eva.mvidham asti kvacit sthaayyanukara.na rasaa iti / naapi li"ngam atraarthe muner upalabhyate / pratyuta dhruvaagaanataalavaicitryalaasyaa"ngopajiivana.m nirupa.naadi viparyaye li"ngam iti sandhya"ngaadhyaayaante vitani.syaama.h / 'saptadviipaanukara.nam' ityaadi tv anyathaapi "sakyagamanikam iti / tadanukaare'pi ca kva naamaantara.m kaantaave.sagatyanukara.naad /
yac cocyate var.nakair haritaalaadibhi.h sa.myujyamaana eva gaur ityaadi, tatra yady abhivyajyamaana ity artho'bhipreta.h, tad asat / na hi sinduuraadibhi.h paaramaarthiko gaur abhivyajyate pradiipaadibhir iva / kin tu tatsad.r"sa.h samuuhavi"se.so nirvartyate / ata eva sinduuraadayo gavaavayavasannive"sasad.r"sena sannive"savi"se.se.naavasthitaa gosad.r"sam iti pratibhaasasya vi.saya.h / naiva.m vibhaavaadisamuuho ratisad.r"sataapratipattigraahya.h / tasmaad bhaavaanukara.na.m rasa ity asat /
yena tv abhyadhaayi sukhadu.hkhajanana"saktiyuktaa vi.sayasaamagrii baahyaiva saa"nkhyad.r"saa sukhadu.hkhasvabhaavo rasa.h / tasyaa.m ca saamagryaam daalasthaaniiyaa vibhaavaa.h, sa.mskaarakaa anubhaavavyabhicaari.na.h, sthaayinas tu tatsaamagriijanyaa aantaraa.h sukhadu.hkhasvabhaavaa iti / tena sthaayibhaavaan rasatvam ityaadaav upacaaram a"ngiikurvataa granthavirodha.m svayam eva budhyamaanena duu.sa.naavi.skara.namaurkhyaat praamaa.niko jana.h parirak.sita iti kim asyocyate / yat tv atyanta.m na.h pratiitivai.samyaprasa"ngaadi tat ki.m yad atrocyataam /
bha.t.tanaayakas tv aaha / raso na pratiiyate, notpadyate, naabhivyajyate / svagatatvena hi pratiitau karu.ne du.hkhitva.m syaat / na ca saa pratiitir yuktaa siitaader avibhaavatvaat svakaantaasm.rtyasa.mvedanaat, devataadau saadhaara.niikara.naayogyatvaat, samudrala"nghanaader asaadhaara.nyaat / na ca tadvato raamasya sm.rti.h, anupalabdhatvaat / na ca "sabdaanumaanaadibhya.h tatpratiitau lokasya sarasataa yuktaa pratyak.saad iva / naayakayugalakaavabhaase hi pratyuta lajjaajugupsaasp.rhaadisvocitacittav.rttyantarodayavyagratayaa kaa sarasatvakathaapi syaat / tan na pratiitir anubhavasm.rtyaadirupaa rasasyayuktaa /
utpattaav api tulyam etad duu.sa.nam / "saktiruupatvena puurva.m sthitasya pa"scaad abhivyaktau vi.sayaarjanataaratamyaapatti.h / svagatatvaparagatatvaadi ca puurvavad vikalpyam /
tasmaat kaavye do.saabhaavagu.naala.mkaaramayatvalak.sa.nena, naa.tye caturvidhaabhinayarupe.na nibi.danijamohasa"nka.takaari.naa vibhaavaadisaadhaara.niikara.naatmanaabhidhaato dvitiiyenaa.m"sena bhaavakatvavyaapaare.na bhaavyaamaano raso'nubhavasm.rtyaadivilak.sa.nena rajastamonuvedhavaicitryabalaad drutivistaaravikaasalak.sa.nena sattvodrekaprakaa"saanandamayanijasa.mvidvi"sraantilak.sa.nena parabrahmaasvaadasavidhena bhogena para.m bhujyata iti /
tatra puurvapak.so'ya.m bha.t.talolla.tapak.saanabhyupagamaad eva naabhyupagata iti tadduu.sa.naanutthaanopahatam eva / pratiityaadivyatirikta"s ca sa.msaare ko bhoga iti na vidma.h / rasaneti cet / saapi pratipattir eva / kevalam upaayavailak.sa.nyaan naamaantara.m pratipadyataa.m dar"sanaanumiti"sruutyupamitipratibhaanaadinaamaantaravat / ni.spaadanaabhivyaktidvayaanabhyupagame ca nityo vaa asad vaa rasa iti na t.rtiiyaagatir syaat / na caapratiita.m vastv asti vyavahaare yogyam / athocyate pratiitir iti tasya bhogiikara.nam, tac ca drutyaadisvarupam / tad astu, tathaapi na taavanmaatram / yaavanto hi rasaas taavanta eva rasanaatmana.h pratiitayo bhogiikara.nasvabhaavaa.h / gu.naanaa.m caa"ngaa"ngivaicitryam ananta.m kalpyam iti kaa t.rtveneyattaa /
"bhaavanaabhaavya e.so'pi "s.r"ngaaraadiga.no yat13 /"
iti tu yat kaavyena bhaavyante rasaa ity ucyate, tatra vibhaavaadijanitacarva.naatmakaasvaadaruupapratyayagocarataapaadanam eva yadi bhaavana.m tad abhyupagamyata eva / yat tuuktam
"bhaavasa.myojanaavya"ngyaparasa.mvittigocara.h /
aasvaadanaatmaanubhavo rasa.h kaavyaartha ucyate //"14
iti tatra vyajyamaanatayaa vya"ngyo lak.syate / anubhavena ca tadvi.saya iti mantavyam / nanv eva.m katha.m rasatattvam aastaam / ki.m kurma.h /
aamnaayasiddhe kim apuurvam etat sa.mvidvikaase'dhigataagamitvam / ittha.m svaya.mgraahyamahaarhahetudvandvena ki.m duu.sayitaa na loka.h//
uurdhvordhvam aaruhya yad arthatattva.m dhii.h pa"syati "sraantim avedayantii /
phala.m tad aadyai.h parikalpitaanaa.m vivekasopaanaparamparaa.naam //
citra.m niraalambanam eva manye prameyasiddhau prathamaavataaram / sanmaarge laabhe sati setubandhapuraprati.s.thaadi na vismayaaya //
tasmaat sataam atra na duu.sitaani mataani taany eva tu "sodhitaani / puurvaprati.s.thaapitayojanaasu muulaprati.s.thaaphalam aamananti //
tarhy ucyataa.m pari"suddhatattvam / uktam eva muninaa na tv apuurva.m ki~ncit /
tathaa hy aaha "kaavyaarthaan bhaavayanti" iti tatkaavyaartho rasa.h / yathaa hi "raatrim aasata", "taam agnau praadaat" ity aadaav arthitaadilak.sitasyaadhikaari.na.h pratipattimaatraad atitiivraprarocitaat prathamaprav.rttaad anantaram adhikaivopaattakaalatiraskaare.naiva "aaste", "pradadaani" ityaadirupaa sa.mkrama.naadisvabhaavaa yathaadar"sana.m bhaavanaavidhiniyogaadibhaa.saabhir vyavah.rtaa pratipattis, tathaiva kaavyaatmakaad api "sabdaad adhikaari.no'dhikaa'sti pratipatti.h / adhikaarii caatra vimalapratibhaana"saalih.rdaya.h / tasya ca "griivaabha"ngaabhiraamam"iti "umaapi niilaalaka" iti "harastu ki~ncit" ityaadivaakyebhyo vaakyaarthapratipatter anantara.m maanasii saak.saatkaaraatmikaapahasita15tattadvaakyopaattakaalaadivibhaagaa taavat pratiitirupaa jaayate / tasyaa.m ca yo m.rgapotakaadir bhaati tasya vi"se.sarupatvaabhaavaad bhiita iti traasakasyaapaaramaarthikatvaad bhayam eva para.m de"sakaalaadyanaali"ngitam / tata eva, 'bhito 'ha.m, bhito'ya.m, "satrur vayasyo madhyastho vaa' ityaadipratyayebhyo du.hkhasukhaadik.rtahaanaadibudhyantarodayaniyamavattayaa tathaa vighnabahulebhyo vilak.sa.na.m nirvighnapratiitigraahya saak.saad iva h.rdaye nivi"samaana.m cak.su.sor iva viparivartamaana.m bhayaanako rasa.h / tathaavidhe hi bhaye naatmaatyantatirask.rto navi"se.sata ullikhita.h / eva.m paro'pi / tata eva na parimitam eva saadhaara.nyam, api tu vitatam, vyaaptigraha iva dhuumaagnyo.h bhayakampayor eva vaa / tad atra saak.saatkaaraayamaa.natve paripo.sikaa na.taadisaamagrii, yasyaa.m vastusataa.m kaavyaarpitaanaa.m ca de"sakaalapramaatraadiinaa.m niyamahetuunaam anyonyapratibandhabalaad atyantam apasaara.ne sa eva saadhaara.niibhaava.h sutaraa.m pu.syati / ata eva sarvasaamaajikaanaam ekaghanatayaiva pratipatti.h sutaraa.m rasaparipo.saaya / sarve.saam anaadivaasanaavicitriik.rtacetasaa.m vaasanaasa.mvaadaat / saa caavighnaa sa.mvit / camatkaaras tajjo'pi kampapulakollukasanaadir vikaara.h / camatkaaro yathaa
"ajja vi harii camakkai kaha kaha vi .na ma.mdare.na daliaai.m /
ca.mdakalaaka.mdalasacchahaai.m lacchiii.m a.mgaai.m"16 ////
tathaa hi sa caat.rptivyatireke.naavicchinobhogaave"sa ity ucyate / bhu~njaanasyaadbhutabhogaaspandaavi.s.tasya ca mana.hkara.na.m camatkaaraiti17 / sa ca saak.saatkaarasvabhaavo maanaso'dhyavasaayo vaa sa.mkalpo vaa sm.rtir vaa tathaatvena sphuran astu / yad aaha-
"ramyaa.ni viik.sya madhuraa.m"s ca ni"samya "sabdaan paryutsuko bhavati yat sukhito 'pi jantu.h /
tac cetasaa smarati nuunam abodhapuurva.m bhaavaasthiraa.ni jananaantarasauh.rdaani "18 //
ityaadi /
sarvathaa taavad e.saasti pratiitir aasvaadaatmaa yasyaa.m ratir eva bhaati / tata eva vi"se.saantaraanupahitatvaat saa rasaniiyaa satii na laukikii na mithyaa naa nirvaacyaa na laukikatulyaa na tadaaropaadirupaa /
tathaiva copacayaavasthaasu de"saadyaniyantra.naad anukaaro'py astu, bhaavaanugaamitayaa kara.naat / vi.sayasaamagry api bhavatu vij~naanavaadaavalambanaat /
sarvathaa rasanaatmakaviitavighnapratiitigraahyo bhaaąa eva rasa.h / tatra vighnaapasaarakaa vibhaavaprabh.rtaya.h / tathaa hi loke sakalavighnavinirmuktaa sa.mvittir eva camatkaaranirve"sarasanaasvaadanabhogasamaapattilayavi"sraantyaadi"sabdair abhidhiiyate /
vighnaa"s caasyaa.m pratipattaav ayogyataa sa.mbhaavanaaviraho naama, svagatatvaparagatatvaniyamena de"sakaalavi"se.saave"so, nijasukhaadiviva"siibhaava.h, pratiityupaayavaikalya.m, sphu.tatvaabhaavo, apradhaanataa sa.m"sayayoga"s ca /
tathaa hi sa.mvedyam asa.mbhaavayamaana.h sa.mvedye vinive"sayitum eva na "saknoti, kaa tatra vi"sraantir iti prathamo vighna.h / tadapasaara.ne h.rdayasa.mvaado lokasaamaanyavastuvi.saya.h / alokasaamaanye.su tu ce.s.tite.sv akha.n.ditaprasiddhijanitagaa.dhaaru.dhapratyayaprasarakaarii prakhyaataraamaadinaam adheyaparigraha.h / ata eva ni.hsaamaanyotkar.sopade"savyutpattiprayojane naa.takaadau prakhyaatavastuvi.sayatvaadiniyamena nirupayi.syate / na tu prahasanaadaav iva / tac ca svaavasara eva vak.syaami ity aastaa.m taavat /
svaikagataanaa.m ca sukhadu.hkhasa.mvidaam aasvaade yathaasa.mbhava.m tadapagabhiirutayaa vaa tatparirak.saavyagratayaa vaa tatsad.r"saarjijiivi.sayaa vaa tajjihaasayaa vaa tatpracikhyaapayi.sayaa vaa tadgopanecchayaa vaa prakaaraantare.na vaa sa.mvedaantarasamudgama eva paramo vighna.h / paragatatvaniyamabhaajaam api sukhadu.hkhaanaa.m sa.mvedane niyamena svaatmani sukhadu.hkhamohamaadhyasthyaadisa.mvidantarodgamanasa.mbhaavanaad ava"sya.mbhaavii vighna.h / tadapasaara.ne 'kaaryo naatiprasa"ngo'19 ityaadinaa puurvara"ngaaniguuhanena prastaavanaavalokanena ca yo na.tarupataadhigamas tatpurassara.h prati"siir.sakaadinaa tatpracchaadanaprakaaro'bhyupaaya.h, alaukikabhaa.saadibhedalaasyaa"ngara"ngapii.thama.n.dapagatakak.syaadiparigrahanaa.tyadharmisahita.h / tasmin hi asyaivaatraivaitarhy eva ca sukha.m du.hkha.m veti na bhavati pratiiti.h, svaruupasya nihnavaat / ruupaantarasya caaropitasya pratibhaasa.mvidvi"sraantivaikalyena svarupe vi"sraantyabhaavaat satyatatadiiyaruupanihnavamaatra paryavasaanaat / tathaa hi aasiinapaa.thyapu.spagandhikaadi loke na d.r.stam / na ca tan na ki~ncit, katha.mcit sa.mbhaavyatvaat iti sa eva sarvo muninaa saadhaara.niibhaavasiddhyaa rasacarva.nopayogitvena parikarabandha.h samaa"srita iti tatraiva sphu.tiibhavi.syatiiti tad iha taavan nodyamaniiyam / tata.h sa e.sa svaparaniyatataavighnaapasara.naprakaaro vyaakhyaata.h /
nijasukhaadukhaadiviva"siibhuuta"s ca katha.m vastvantare sa.mvida.m vi"sraamayed iti tatpratyuuhavyapohanaaya pratipadaarthani.s.thai.h saadhaara.nyamahimnaa sakalabhogyatvasahi.s.nubhi.h "sabdaadivi.sayamayiibhir aa.todyagaanaavicitrama.ndapapadavidagdhaga.nikaadibhir upara~njana.m samaa"sritam, yenaah.rdayo 'pi h.rdayavaimalyapraaptyaa sah.rdayiikriyate / ukta.m hi "d.r"sya.m "sravya.m ca"20 iti /
ki~nca pratiityupaayaanaam abhaave katha.m pratiiti.h /
asphu.tapratiitikaari "sabdali"ngasa.mbhave'pi na pratiitir vi"sraamyati "sphu.tapratiitirupapratyak.socitapratyayasaakaa"nk.satvaat / yathaa'hu.h 'sarvaa ceya.m pramiti.h pratyak.saparaa' iti / svasaak.saatk.rte aagamaanu"satair apy ananyathaabhaavasya svasa.mvedanaat / alaatacakraadau saak.saatkaaraantare.naiva balavataa tatavadhaara.naad iti laukikas taavad aya.m krama.h / tasmaat tadubhayavighnavighaate'bhinayaa lokadharmiv.rttiprav.rtyupask.rtaa.h samabhi.sicyante / abhinaya.m hi sa"s.dabdali"ngavyaapaaravisad.r"sam eva pratyak.savyaapaarakalpam iti ni"sce.syaama.h /
apradhaane ca vastuni kasya sa.mvid vi"sraamyati / tasyaiva pratyayasya pradhaanaantara.m praty anudhaavata.h svaatmany avi"sraantatvaat / ato'pradhaanatva.m ja.de vibhaavaanubhaavavarge vyabhicaarinicaye ca sa.mvidaatmake'pi niyamenaanyamukhasa.mprek.si.ni sa.mbhavatiiti, tadatirikta.h sthaayy eva tathaa carva.naapaatram / tatra puru.saarthani.s.thaa.h kaa"scit sa.mvida iti pradhaanam / tad yathaa rati.h kaama.h, tadanu.sa"ngidharmaarthani.s.thaa, krodhas tatpradhaane.sv arthani.s.tha.h, kaamadharmaparyavasito'py utsaaha.h samastadharmaadiparyavasita.h, vibhaavo mok.sopaaya iti taavad e.saa.m praadhaanyam / yady api cai.saam apy anyonya.mgu.nabhaavo'sti, tathaapi tattatpradhaane rupake tattatpradhaana.m bhavatiiti rupakabhedaparyaaye.na sarve.saa.m praadhaanyam e.saa.m lak.syate / aduurabhaagaabhinivi.s.tad.r"sas tv ekasminn api ruupake p.rthakpraadhaanyam /
tatra sarve'mii sukhapradhaanaa.h, svasa.mviccarva.naarupasyaikaghanasya prakaa"sasyaanandasaaratvaat / tathaa hy ekaghana"sokasa.mviccarva.ne'pi loke striilokasya h.rdayavi"sraantir antaraaya"suunyavi"sraanti"sariiratvaat / avi"sraantirupataiva du.hkham / tata eva kaapilair du.hkhasya caa~ncalyam eva praa.natvenokta.m rajov.rttitaa.m vadadbhir ity aanandarupataa sarvarasaanaam / kin tuupara~njakavi.sayava"saat te.saam api ka.tu ki.m naasti spar"so viirasyaiva / sa hi kle"sasahi.s.nutaadi praa.na eva / eva.m ratyaadinaa.m praadhaanyam / haasaadiinaa.m tu saati"saya.m sakalalokasulabhavibhaavatayopara~njakatvam iti praadhaanyam / ata evaanuttamaprak.rti.su baahulyena haasaadayo bhavanti / paamarapraaya.h sarvo'pi hasati "socati bibheti paranindaam aadriyate alpasubhaa.sitatvena ca sarvatra vismayate / ratyaadya"ngatayaa tu pumarthopayogitvam api sdyaad e.saam / etadgu.napradhaanabhaavak.rta eva ca da"sarupakaadibheda iti vak.syaama.h /
sthaayitva.m caitaavataam eva / jaata eva hi jantur iiyatiibhi.h sa.mvidbhi.h pariito bhavati / tathaa hi "du.hkhasa.m"sle.savidve.sii sukhaasvaadanasaadara.h" iti nyaayena sarvo rira.msayaa vyaapta.h svaatmany utkar.samaanitayaa param upahasann abhii.s.taviyogasa.mtaptas taddhetu.su kopaparava"so'"saktau ca tato bhiiru.h, ki~ncid aarjijii.sur apy anucitavastuvi.sayavaimukhyaatmakatayaakraanta.h ki~ncid anabhii.statayaa'bhimanyamaanas tattatsvakartavyadar"sanasamuditavismaya.h ki~ncic ca jihaasur eva jaayate / na hy etaccittav.rttivaasanaa"suunya.h praa.nii bhavati / kevala.m kasyacit kaacid adhikaa cittav.rtti.h kaacid uunaa / kasyacid ucitavi.sayaniyantritaa kasyacid anyathaa / tat kaacid eva pumarthopayoginiity upade"syaa / tatvibhaagak.rta"s cottamaprak.rtyaadivyavahaara.h /
ye punar amii glaani"sa"nkaaprabh.rtaya"scittav.rttivi"se.saas te samucitavibhaavaabhaavaaj janmamadhye 'pi na bhavanty eva / tathaa hi rasaayanam upayuktavato muner glaanyaalasya"sramaprabh.rtayo notti.s.thanti / yasyaapi bhavanti vibhaavabalaat, tasyaapi hetuprak.saye k.siiyamaa.haa.h sa.mskaara"se.sataa.m taavan naava"syam anubadhnanti / utsaahaadayas tu sa.mpaaditasvakartavyatayaa praliinakalpaa api sa.mskaara"se.sataa.m naativartante, kartavyaantaravi.sayasyotsaahaader akha.n.danaat / yathaaha pata~njali.h nahi caitra ekasyaa.m striyaa.m rakta ity anyaasu virakta.h ityaadi / tasmaat sthaayirupacittav.rttisuutrasyuutaa evaamii vyabhicaari.na.h svaatmaanam udayaastamayavaicitrya"satasahasradharmaa.na.m pratilabhamaanaa raktiniilaadisuutrasyuutaviralabhaagombhanasambhaavitabha"ngiisahasragarbhaspha.tikakaacabhramakapadmaraagamarakatamahaaniilaadimayagolakavat asmin suutre svasa.mskaaravaicitryam anive"sayanto'pi tat suutrak.rtam upakaarasandarbhe bibhrata.h svaya.m ca vicitraarthasthaayisuutra.m cavicitrayanto 'ntaraantaraa"suddham api sthaayisuutra.m pratibhaasaavakaa"sam upanayanto'pi puurvaaparavyaabhicaariratnacchaayaa "sabalimaanam aanayanta.h pratibhaasanta iti vyabhicaari.na ucyante / tathaa hi glaano'yam ity ukte kuta iti hetupra"snenaasthaayii taasya suucyate21 / na tu raama utsaaha"saktimaan ity atra hetupra"snam aahu.h / ata eva vibhaavaas tatrobodhakaa.h santa.h svarupopara~njakatva.m vidadhaanaa ratyutsaahaader ucitaanucitatvamaatram aavahanti / na tu tadabhaave sarvathaiva te nirupaakhyaa.h, vaasanaatmanaa sarvajantuunaa.m tanmayatvenoktatvaat / vyabhicaari.naa.m tu svavibhaavaabhaave naamaapi naastiiti, vitani.syate caitad yathaayoga.m vyaakhyaavasare / evam apradhaanatva niraasa.h sthaayinirupa.naayaa.m "sthaayibhaavaan rasatvam" ity anayaa saamaanyalak.sa.na"se.sabhuutayaa vi"se.salak.sa.nani.s.thayaa ca k.rta.h /
tatraanubhaavaanaa.m vibhaavaanaa.m vyabhicaari.naa.m ca p.rthak sthaayini niyamo naasti, baa.spaader aanandaak.sirogaadijatvadar"sanaat vyaaghraade"s ca krodhabhayaadihetutvaat, "sramacintaader utsaahabhayaadyanekasahacaratvaavalokanaat / saamagrii tu na vyabhicaari.nii / tathaa hi bandhuvinaa"so yatra vibhaava.h paridevitaa"srupaataaditvanubhaava.h cintaadainyaadir vyabhicaarii so'va"sya.m "soka eveti / eva.m sa.m"sayodaye "sa"nkaatmakavighna"samanaaya samyoga upaatta.h /
tatra lokavyavahaare kaaryakaara.nasahacaaraatmakali"ngadar"sane sthaayyaatmakaparacittav.rttyanumaanaabhyaasapaa.tavaad adhunaa tair evodyaanaka.taak.saviik.saadibhir laukikii kaara.natvaadibhuvam atikraantair vibhaavaanubhaavasamupara~njakatvamaatrapraa.nai.h, ata evaalaukikavibhaavaadivyapade"sabhaagbhi.h praacyakaara.naadirupasa.mskaaropajiivanakhyaapanaaya vibhaavaadinaamadheya vyapade"syair bhaavaadhyaaye 'pi vak.syamaa.nasvarupabhedair gu.napradhaanataaparyaaye.na saamaajikadhiyi samyagyoga.m sambandham aikaagrya.m vaa saaditavadbhir alaukikanirvighnasa.mvedanaatmakacarva.naagocarataa.m niito'rtha"s carvyamaa.nataikasaaro, na tu siddhasvabhaava.h, taatkaalika eva, na tu carva.naatiriktakaalaavalambii sthaayivilak.sa.na eva rasa.h /
na tu yathaa "sa"nkukaadibhir abhyadhiiyata "sthaayy eva vibhaavaadipratyaayyo rasyamaanatvaad rasa ucyate" iti eva.m hi laukike'pi ki.m na rasa.h / asato'pi hi yatra rasaniiyataa syaat tatra vastusata.h katha.m na bhavi.syati / tena sthaayipratiitir anumitirupaa vaacyaa, na rasa.h / ata eva suutre sthaayigraha.na.m na k.rtam / tat pratyuta "salyabhuuta.m syaat / kevalam aucityaad evam ucyate sthaayii rasiibhuuta iti / aucitya tu tat sthaayigatatvena kaara.naaditayaa prasiddhaanaam adhunaa carva.nopayogitayaavibhaavaaditvaavalambanaat / tathaa hi laukikacittav.rttyanumaane kaa rasataa /
tenaalaukika camatkaaraatmaa rasaasvaada.h sm.rtyanumaanalaukikasamvedanavilak.sa.na eva / tathaa hi laukikenaanumaanena sa.msk.rta.h pramadaadi na taa.tasthyena pratipadyyate, api tu h.rdayasa.mvaadaatmakasah.rdayatvabalaat puur.niibhavi.syadrasaasvaadaa"nkuriibhaavenaanumaanasm.rtyaadisopaanam anaaruhyaiva tanmayiibhaavocitacarva.naaprava.natayaa / na ca saa carva.naa praamaanaantaraat yenaadhunaa sm.rti.h syaat / na caatra laukikapratyak.saadipramaa.navyaapaara.h / kin tv alaukikavibhaavaadisa.myogabalopanataiveya.m carva.naa / saa ca pratyak.saanumaanaagamopamaanaadilaukikapramaa.najanitaratyaadyavabodhata.h, tathaa yogipratyak.sajatataasthaparasa.mvittij~naanaat sakalavai.sayikoparaaga"suunya"suddhaparayogigatasvaatmaanandaikaghanaanubhavaac ca vi"si.syate, ete.saa.m yathaayogam arjanaadivighnaantarodayataa.tasthyaasphu.tatvavi.sayaave"savaiva"syak.rtasaundaryavirahaat / atra tu svaatmaikagatatvaniyamaasa.mbhavaat svaanuprave"saat paragatatvaniyamaabhaavaat tadvibhaavaadisaadhaara.nyava"sasa.mprabuddhocitanijaratyaadivaasanaave"sava"saac ca na vighnaantaraadiinaa.m sambhava ity avocaama bahu"sa.h / ata eva vibhaavaadayo na ni.spattihetavo rasasya, tadbodhaapagame'pi rasasambhavaprasa"ngaat, naapi j~naptihetavo yena pramaa.namadhye pateyu.h, siddhasya kasyacit prameyabhuutasya rasasyaabhaavaat /
ki.m tarhy etad dhi vibhaavaadaya iti alaukika evaaya.m carva.nopayogii vibhaavaadivyavahaara.h / kvaanyatrettha.m d.r.s.taam iti cet, bhuu.sa.nam etad asmaakam alaukikatvasiddhau / paanakarasaasvaado'pi ki.m gu.damaricaadi.su d.r.s.ta iti samaanam etat / nanv eva.m raso 'prameya.h syaat? eva.m yukta.m bhavitum arhati, rasyataikapraa.no hy asau na prameyaadisvabhaava.h / tarhi suutre ni.spattir iti katham, neya.m rasasya, api tu tadvi.sayarasanaayaa.h / tanni.spattyaa tu yadi tadekaayattajiivitasya rasasya ni.spattir ucyate na ka"scid atra do.sa.h / saa ca rasanaa na pramaa.navyaapaaro, na kaarakavyaapara.h, svaya.m tu naapraamaa.nikii svasa.mvedanasiddhatvaa / rasanaa ca bodharupaiva, kin tu bodhaantarebhyo laukikebhyo vilak.sa.naiva, upaayaanaa.m vibhaavaadiinaa.m laukikavailak.sa.nyaat / tena vibhaavaadisa.myogaad rasanaa yato ni.spadyate, tatas tathaavidharasanaagocaro lokottaro'rtho rasa iti taatparya.m suutrasya /
***
NOTAS
1. Kavyadarsha2.281.
2. Kavyadarsha 2. 283
3. Procedencia desconocida.
4. Rat 2.12.
5. sabhya"nmithyaasa.m"sayasd.r"syapratiitibhyo vilak.sa.naa citraturagaadinyaayena afegit desprČs de 'kin tu' a Hc.
6. buddhy-asa.mbhedaad Hc, Gn; buddhi-sambhedaad Mdh, De. En realidad cualquiera de las dos lecturas es v·lida ya que la palabra 'sa.mbheda' puede significar tanto "separaciŪn" como "uniŪn, contacto, concurrencia". En el primer significado asa.mbheda significa "no separaciŪn". En el segundo significado sa.mbheda significa "concurrencia".
7. Dharmakiirti, Pramaa.havaartika, EdiciŪn de Gnoli, p·g. 39.
8. yad anukara.natayaa Mdh: yat sa ity anukara.natayaa Gn, Hc: sadanukara.natayaa De.
9. bhinnendriyagraahyatvena, no se encuentra en algunas ediciones.
10. mukhyaamukhyaavalokane Mdh : mukhyaavalokane. Hc.
11.mugdhabhuddhe Gn: ratyanukara.nabuddhe.h Mdh: mugdhbuddhe.h Hc.
12. buddhisa.mbhedaad De, Mdh: buddhyasambhedaat Hc, Gn. Ver nota 7.
13. atribuido a Bha.t.tanaayaka.
14. Vyaktiviveka.
15. saak.saatkaaraatmikaapahasita Mdh: saak.saatkaaraatmikaapahastita Hc: saak.saatkaaraatmikaa apahastita Gn, De.
16. Verso de procedencia desconocida.
17. ca mana.hkara.na.m De, Mdh: camata.h karanam Gn: adbhuutabhogaatmaspandaave"saruupo hi camatkaara Hc.
18. Shakuntala 5. 2.
19. N.Shastra 5. 162.
20. N.Shastra 1. 11.
21.sthaayitaasya suucyate Gn, De, Mdh: sthaayitaasya suutryate Hc.
e-text: ©2001 sanskritavani