Typed by: Mata Prasad
Revised by:ŻOscar Pujol
Encoding: Kyoto
Based in the following editions:
De: De, S.K.; Some Problems of Sanskrit Poetics, Firma KLM, Calcutta, 1981 (reprint).
Gn: Gnoli, R.; The Aesthetic Experience According to Abhinavagupta, Chowkhamba, Varanasi, 1984 (reprint).
Hc: Hemacandra; Kaavyaanu"saasana, Meharchand Lacchmandas Publications, Delhi, 1986 (reprint of the earlier Nirnayasagar Press edition).
Mdh: Madhusudan Shastri; Naatya"saastra (ed), Banaras Hindu University, Varanasi, 1971.
Earlier published by: Indica Books -Etnos, 1999



Abhinavabhaaratii (comentario al rasasuutra)
de Abhinavagupta



tatra hi, vibhaavaanubhaavavyabhicaarisaMyogaad rasaniSpattiH // rasaviSayaM lakSaNasuutram aaha: vibhaavaanubhaavavyabhicaarisaMyogaad rasaniSpattiH /
atra bhaTTalollataprabhRtayas taavad evaM vyaacakhyuH, vibhaavaadibhiH saMyogo'rthaat sthaayinas tato rasaniSpattiH / atra vibhaavaz cittavRtteH sthaayyaatmikaayaa utpattau kaaraNam / anubhaavaaz ca na rasajanyaa atra vivakSitaaH, teSaaM rasakaaraNatvena gaNanaanarhatvaad, api tu bhaavaanaam eva ye'nubhaavaaH / vyabhicaariNaz ca cittavRttyaatmakatvaad yady api na sahabhaavinaH, sthaayinaa tathaapi vaasanaatmaneha tasya vivakSitaa / dRSTaanta'pi vyaJjanaadimadhye kasyacid vaasanaatmakataa sthaayivat, anyasyodbhatataa vyabhicaarivat / tena sthaayy eva vibhaavaanubhaavaadibhir upacito rasa / sthaayii bhavatv anupacitaH / sa cobhayor apy anukaarye'nukartary api caanusandhaanabalaad iti /
cirantanaanaaM caayam eva pakSaH / tathaa hi daNDinaa svaalaGkaara-lakSaNe'bhyadhaayi / "ratiH zRGgaarataaM gataa/ ruupabaahulyayogena"1 iti / "adhiruhya paraaM koTiM kopo raudraatmataaM gataH"2 ityaadi ca /
etan neti zriizaGkukaH / vibhaavaadyayoge sthaayino liGgaabhaavenaa-vagatyanupapatter, bhaavaanaaM puurvam abhidheyataaprasaGgaat, sthitadazaayaaM lakSaNaantaravaiyarthyaad, mandataratamamaadhyasthyaadyaanantyaapatteH, haasyarase SoDhaatvaabhaavapraapteH, kaamaavasthaasu dazasv asaGkhyarasabhaavaadiprasaGgaat, zokasya prathamaM tiivratvaM kaalaat tanumaandyadarzanaM, krodhotsaaharatiinaam amarSasthairyasevaaviparyaye raasadarzanam iti viparyayasya dRzyamaanatvaac ca /
tasmaad dhetubhir vibhaavaakhaiH kaaryaiz caanubhaavaatmabhiH sahacaariruupaiz ca vyabhicaaribhiH prayatnaarjitatayaa kRtrimair api tathaanabhimanyamaanair anukartRsthatvena liGgabalataH pratiiyamaanaH sthaayiibhaavo mukhyaraamaadigatasthaayyanukaraNarupaH, anukaraNaruupatvaad eva ca naamaantareNa vyapadiSTo rasaH /
vibhaavaa hi kaavyabalaanusandheyaaH, anubhaavaaH zikSaataH, vyabhicaariNaH kRtrimanijaanubhaavaarjanabalaat / sthaayii tu kaavyabalaad api naanusandheyaH / 'ratiH zoka' ityaadayo hi zabdaa ratyaadikam abhidheyiikurvanty abhidhaanatvena, na tu vaacikaabhinayaruupatayaavagamayanti / na hi vaag eva vaacikam, api tu tayaa nirmitam, aGgair ivaaGgikam / tena:
[vivRddhaatmaa'py agaadho'pi duranto'pi mahaan api /]
vaaDaveneva jaladhiH zokaH krodhena piiyate //
iti tathaa:
zokena kRtaH stambhaH tathaa sthito yo'navasthitaakrandaiH /
[hRdayasphuTanabhayaartai roditum abhyarthyate sacivaiH //]3
ity evam aadau na zoko'bhineyaH, api tv abhidheyaH /
bhaati patito likhantyaa [tasyaa baaSpaambuziikarakaNaughaH /
svedodgama iva karatalasaMsparzaad eSa me vapuSi //]4
ity anena tu vaakyena svaartham abhidadhataa udayanagataH sukhaatmaa ratiH sthaayiibhaavo'bhiniiyate, na tuucyate /
avagamanazaktir hy abhinayanaM, vaacakatvaad anyaa / ata eva sthaayipadaM suutre bhinnavibhaktim api noktam / tena ratir anukriyamaaNaa zRGgaara iti tadaatmakatvaM tatprabhavatvaM ca yuktam / arthakriyaapi mithyaajJaanaad dRSTaa / na caatra nartaka eva sukhiiti pratipattiH /
naapy ayam eva raama iti / na caapy ayaM na sukhiiti / naapi raamaH syaad vaa na vaayam iti / na caapi tatsadRzaiti / kin tu5 yaH sukhii raamaH asaav ayam iti pratiitir astiiti / tad aaha
"pratibhaati na sandeho na tattvaM na viparyayaH /
dhiir asaav ayam ity asti naasaav evaayam ity api //
viruddhabuddhisambhedaad6avivecitasaMplava /
yuktyaa paryanuyujyeta sphurann anubhavaH kayaa // " iti
tad idam apy antastattvazuunyaM na vimardakSamam ity upaadhyaayaaH / tathaa hy anukaraNarupo rasa iti yad ucyate tat kiM saamaajikapratiityabhipraayeNa, uta naTaabhipraayeNa, kiM vaa vastuvRttavivecakavyaakhyaatRbuddhisamavalambanena, 'yathaahurvyaakhyaataaraH khalv evaM vivecayanti'7 iti, atha bharatamunivacanaanusaareNa /
tatraadyaH pakSo'saGgataH / kiJcid dhi pramaaNenopalabdhaM tadanukaraNam iti zakyaM vaktum / yathaa 'evam asau suraaM pibatiiti suraapaanaanukaraNatvena payaHpaanaM pratyakSaavalokitaM pratibhaati / iha ca naTagataM kiM tad upalabdhaM yad anukaraNatayaa8bhaatiiti cintyam / tacchariiraM tanniSThaM pratiziirSakaadi romaaJcakagadgadikaadi bhujaakSepavalanaprabhRti bhruukSepakaTaakSaadikaM ca na ratez cittavRttirupatayaanukaaratvena kasyacit pratibhaati / jaDatvena bhinnendriyagraahyatvena9 bhinnaadhikaraNatvena ca tato'tivailakSaNyaat / mukhyaamukhyaavalokane10 ca tadanukaraNapratibhaasaH / na ca raamagataaM ratim upalabdhapuurviNaH kecit / etena raamaanukaaro nata ity api nirastaH pravaadaH /
atha naTagataa cittavRttir eva pratipannaa satii ratyanukaaraH zRGgaara ity ucyate, tatraapi kim aatmakatvena saa pratiiyate iti cintyam / nanu pramadaadibhiH kaaraNaiH kaTaakSaadibhiH kaaryaiH dhRtyaadibhiz ca sahacaaribhir liGgabhuutair yaa laukikii kaaryarupaa kaaraNarupaa sahacaarirupaa ca cittavRttiH pratiitiyogyaa tadaatmakatvena, saa naTacittavRttiH pratibhaati / hanta tarhi ratyaakaareNaiva saa pratipanneti duure ratyanukaraNataavaacoyuktiH /
nanu te vibhaavaadayo'nukaarye paaramaarthikaaH, iha tv anukartari na tatheti vizeSaH / astv evam / kin tu te hi vibhaavaadayo'tatkaaraNaatatkaaryaatatsahacaararupaa api kaavyazikSaadibalopakalpitaaH kRtrimaa santaH, kiM kRtrimatvena saamaajikaiH gRhyante na vaa? / yadi gRhyante tadaa taiH kathaM rater avagatiH? / nanv ata eva tatpratiiyamaanaM ratyanukaraNabuddheH kaaraNam / mugdhabuddhe11 kaaraNaantaraprabhave hi kaarye suzikSitena tathaa jJaane vastvantarasyaanumaanaM taavad yuktam / asuzikSitena tu tasyaiva prasiddhasya kaaraNasya / yathaavRzcikavizeSaad gomayasyaivaanumaanam / vRzcikasyaiva tatparaM mithyaajJaanam / yatraapi liGgajJaanaM mithyaa, tatraapi na tadaabhaasaanumaanaM yuktam / nahi baaSpaad dhumatvena jJaataad anukaarapratibhaasamaanaad api liGgaat tadanukaaraanumaanaM yuktam / dhuumaanukaaratvena hi jJaayamaan niihaaraan naagnyanukaarajapaapuSpapratiitir dRSTaa /
nanv akruddho'pi naTaH kruddha iva bhaati / satyam kruddhena sadRzaH / saadRzyaM ca bhrukuTyaadibhiH, gaur iva gavayena mukhaadibhir iti naitaavataa'nukaaraH kazcit / na caapi saamaajikaanaaM saadRzyamatir asti / saamaajikaanaaM ca na bhaavazuunyaa nartake pratipattir ity ucyate / atha ca tadanukaarapratibhaasa iti riktaa vaacoyuktiH /
yac coktaM raamo'yam ity asti pratipattiH tad api yadi tadaatve nizcitaM taduttarakaalabhaavibaadhakavaidhuryaabhaave kathaM na tattvajJaanaM syaat / baadhakasadbhaave vaa kathaM na mithyaajJaanam / vaastavena ca vRtte baadhakaanudaye'pi mithyaajJaanam eva syaat / tena viruddhabuddhisaMbhedaad12 ity asat / nartakaantare'pi ca raamo'yam iti pratipattir asti / tataz ca raamatvaM saamaanyarupam ity aayaatam /
yac cocyate vibhaavaaH kaavyaad anusandhiiyante iti tad api na vidmaH / na hi 'mameyaM siitaa kaacit' iti svaatmiiyatvena pratipattir naTasya / atha saamaajikasya tathaa pratiitiyogyaaH kriyanta ity etad evaanusandhaanam ucyate, tarhi sthaayini sutaraam anusandhaanaM syaat / tasyaiva hi mukhyatvena,'asminn ayam' iti saamaajikaanaaM pratipattiH /
yat tu 'vaagävaacikam' ity aadinaa bhedaabhidhaanasaMrambhagarbhamahiiyaan abhinayaruupataavivekaH kRtaH sa uttaratra svaavasare carcayiSyate / tasmaat saamaajikapratiityanusaareNa sthaayyanukaraNaM rasa ity asat /
na caapi naTasyetthaM pratipattiH, raamaM taccittavRttiM vaanukaromiiti / sadRzakaraNaM hi taavad anukaraNam, anupalabdhaprakRtinaa na zakyaM kartum / atha pazcaatkaraNam anukaraNaM, tal loke'py anukaraNaatmataatiprasaktaa / atha na niyatasya kasyaacid anukaaraH, api tu uttamaprakRteH zokam anukarotiiti, tarhi keneti cintyam / na taavac chokena, tasya tadabhaavaat / na caazrupaataadinaa zokasyaanukaaraH tadvailakSaNyaad ity uktam / iyat tu syaat uttama prakRte ye zokaanubhaavaaH taan anukaromiiti / tatraapi kasyottamaprakRteH / yasya kasya cid iti cet, so'pi viziSTataaM vinaa kathaM buddhaav aaropayituM zakyaH / ya evaM roditiiti cet, svaatmaapi madhye naTasyaanupraviSTa iti galito'nukaaryaanukartRbhaavaH / kiJ ca naTaH zikSaavazaat svabhaavasmaraNaac cittavRttisaadhaaraNiibhaavena hRdayasaMvaadaat kevalam anubhaavaan pradarzayan kaavyam ucitakaakuprabhRtyupaskaareNa paThaMz ceSTata ity etaavanmaatre'sya pratiitir na tv anukaaram vedayate / kaantaveSaanukaaravad dhi na raamaceSTitasyaanukaaraH / etac ca prathamaadhyaaye'pi darzitam asmaabhiH /
naapi vastuvRttaanusaareNa tadanukaaratvam / anusamvedyamaanasya vastuvRttatvaanupapatteH / yac ca vastuvRttaM tad darzayiSyaami /
na ca munivacanam evaMvidham asti kvacit sthaayyanukaraNa rasaa iti / naapi liGgam atraarthe muner upalabhyate / pratyuta dhruvaagaanataalavaicitryalaasyaaGgopajiivanaM nirupaNaadi viparyaye liGgam iti sandhyaGgaadhyaayaante vitaniSyaamaH / 'saptadviipaanukaraNam' ityaadi tv anyathaapi zakyagamanikam iti / tadanukaare'pi ca kva naamaantaraM kaantaaveSagatyanukaraNaad /
yac cocyate varNakair haritaalaadibhiH saMyujyamaana eva gaur ityaadi, tatra yady abhivyajyamaana ity artho'bhipretaH, tad asat / na hi sinduuraadibhiH paaramaarthiko gaur abhivyajyate pradiipaadibhir iva / kin tu tatsadRzaH samuuhavizeSo nirvartyate / ata eva sinduuraadayo gavaavayavasannivezasadRzena sannivezavizeSeNaavasthitaa gosadRzam iti pratibhaasasya viSayaH / naivaM vibhaavaadisamuuho ratisadRzataapratipattigraahyaH / tasmaad bhaavaanukaraNaM rasa ity asat /
yena tv abhyadhaayi sukhaduHkhajananazaktiyuktaa viSayasaamagrii baahyaiva saaGkhyadRzaa sukhaduHkhasvabhaavo rasaH / tasyaaM ca saamagryaam daalasthaaniiyaa vibhaavaaH, saMskaarakaa anubhaavavyabhicaariNaH, sthaayinas tu tatsaamagriijanyaa aantaraaH sukhaduHkhasvabhaavaa iti / tena sthaayibhaavaan rasatvam ityaadaav upacaaram aGgiikurvataa granthavirodhaM svayam eva budhyamaanena duuSaNaaviSkaraNamaurkhyaat praamaaNiko janaH parirakSita iti kim asyocyate / yat tv atyantaM naH pratiitivaiSamyaprasaGgaadi tat kiM yad atrocyataam /
bhaTTanaayakas tv aaha / raso na pratiiyate, notpadyate, naabhivyajyate / svagatatvena hi pratiitau karuNe duHkhitvaM syaat / na ca saa pratiitir yuktaa siitaader avibhaavatvaat svakaantaasmRtyasaMvedanaat, devataadau saadhaaraNiikaraNaayogyatvaat, samudralaGghanaader asaadhaaraNyaat / na ca tadvato raamasya smRtiH, anupalabdhatvaat / na ca zabdaanumaanaadibhyaH tatpratiitau lokasya sarasataa yuktaa pratyakSaad iva / naayakayugalakaavabhaase hi pratyuta lajjaajugupsaaspRhaadisvocitacittavRttyantarodayavyagratayaa kaa sarasatvakathaapi syaat / tan na pratiitir anubhavasmRtyaadirupaa rasasyayuktaa /
utpattaav api tulyam etad duuSaNam / zaktiruupatvena puurvaM sthitasya pazcaad abhivyaktau viSayaarjanataaratamyaapattiH / svagatatvaparagatatvaadi ca puurvavad vikalpyam /
tasmaat kaavye doSaabhaavaguNaalaMkaaramayatvalakSaNena, naaTye caturvidhaabhinayarupeNa nibiDanijamohasaGkaTakaariNaa vibhaavaadisaadhaaraNiikaraNaatmanaabhidhaato dvitiiyenaaMzena bhaavakatvavyaapaareNa bhaavyaamaano raso'nubhavasmRtyaadivilakSaNena rajastamonuvedhavaicitryabalaad drutivistaaravikaasalakSaNena sattvodrekaprakaazaanandamayanijasaMvidvizraantilakSaNena parabrahmaasvaadasavidhena bhogena paraM bhujyata iti /
tatra puurvapakSo'yaM bhaTTalollaTapakSaanabhyupagamaad eva naabhyupagata iti tadduuSaNaanutthaanopahatam eva / pratiityaadivyatiriktaz ca saMsaare ko bhoga iti na vidmaH / rasaneti cet / saapi pratipattir eva / kevalam upaayavailakSaNyaan naamaantaraM pratipadyataaM darzanaanumitizruutyupamitipratibhaanaadinaamaantaravat / niSpaadanaabhivyaktidvayaanabhyupagame ca nityo vaa asad vaa rasa iti na tRtiiyaagatir syaat / na caapratiitaM vastv asti vyavahaare yogyam / athocyate pratiitir iti tasya bhogiikaraNam, tac ca drutyaadisvarupam / tad astu, tathaapi na taavanmaatram / yaavanto hi rasaas taavanta eva rasanaatmanaH pratiitayo bhogiikaraNasvabhaavaaH / guNaanaaM caaGgaaGgivaicitryam anantaM kalpyam iti kaa tRtveneyattaa /
"bhaavanaabhaavya eSo'pi zRGgaaraadigaNo yat13 /"
iti tu yat kaavyena bhaavyante rasaa ity ucyate, tatra vibhaavaadijanitacarvaNaatmakaasvaadaruupapratyayagocarataapaadanam eva yadi bhaavanaM tad abhyupagamyata eva / yat tuuktam
"bhaavasaMyojanaavyaGgyaparasaMvittigocaraH /
aasvaadanaatmaanubhavo rasaH kaavyaartha ucyate //"14
iti tatra vyajyamaanatayaa vyaGgyo lakSyate / anubhavena ca tadviSaya iti mantavyam / nanv evaM kathaM rasatattvam aastaam / kiM kurmaH /
aamnaayasiddhe kim apuurvam etat saMvidvikaase'dhigataagamitvam / itthaM svayaMgraahyamahaarhahetudvandvena kiM duuSayitaa na lokaH//
uurdhvordhvam aaruhya yad arthatattvaM dhiiH pazyati zraantim avedayantii /
phalaM tad aadyaiH parikalpitaanaaM vivekasopaanaparamparaaNaam //
citraM niraalambanam eva manye prameyasiddhau prathamaavataaram / sanmaarge laabhe sati setubandhapurapratiSThaadi na vismayaaya //
tasmaat sataam atra na duuSitaani mataani taany eva tu zodhitaani / puurvapratiSThaapitayojanaasu muulapratiSThaaphalam aamananti //

tarhy ucyataaM parizuddhatattvam / uktam eva muninaa na tv apuurvaM kiJcit /
tathaa hy aaha "kaavyaarthaan bhaavayanti" iti tatkaavyaartho rasaH / yathaa hi "raatrim aasata", "taam agnau praadaat" ity aadaav arthitaadilakSitasyaadhikaariNaH pratipattimaatraad atitiivraprarocitaat prathamapravRttaad anantaram adhikaivopaattakaalatiraskaareNaiva "aaste", "pradadaani" ityaadirupaa saMkramaNaadisvabhaavaa yathaadarzanaM bhaavanaavidhiniyogaadibhaaSaabhir vyavahRtaa pratipattis, tathaiva kaavyaatmakaad api zabdaad adhikaariNo'dhikaa'sti pratipattiH / adhikaarii caatra vimalapratibhaanazaalihRdayaH / tasya ca "griivaabhaGgaabhiraamam"iti "umaapi niilaalaka" iti "harastu kiJcit" ityaadivaakyebhyo vaakyaarthapratipatter anantaraM maanasii saakSaatkaaraatmikaapahasita15tattadvaakyopaattakaalaadivibhaagaa taavat pratiitirupaa jaayate / tasyaaM ca yo mRgapotakaadir bhaati tasya vizeSarupatvaabhaavaad bhiita iti traasakasyaapaaramaarthikatvaad bhayam eva paraM dezakaalaadyanaaliGgitam / tata eva, 'bhito 'haM, bhito'yaM, zatrur vayasyo madhyastho vaa' ityaadipratyayebhyo duHkhasukhaadikRtahaanaadibudhyantarodayaniyamavattayaa tathaa vighnabahulebhyo vilakSaNaM nirvighnapratiitigraahya saakSaad iva hRdaye nivizamaanaM cakSuSor iva viparivartamaanaM bhayaanako rasaH / tathaavidhe hi bhaye naatmaatyantatiraskRto navizeSata ullikhitaH / evaM paro'pi / tata eva na parimitam eva saadhaaraNyam, api tu vitatam, vyaaptigraha iva dhuumaagnyoH bhayakampayor eva vaa / tad atra saakSaatkaaraayamaaNatve paripoSikaa naTaadisaamagrii, yasyaaM vastusataaM kaavyaarpitaanaaM ca dezakaalapramaatraadiinaaM niyamahetuunaam anyonyapratibandhabalaad atyantam apasaaraNe sa eva saadhaaraNiibhaavaH sutaraaM puSyati / ata eva sarvasaamaajikaanaam ekaghanatayaiva pratipattiH sutaraaM rasaparipoSaaya / sarveSaam anaadivaasanaavicitriikRtacetasaaM vaasanaasaMvaadaat / saa caavighnaa saMvit / camatkaaras tajjo'pi kampapulakollukasanaadir vikaaraH / camatkaaro yathaa
"ajja vi harii camakkai kaha kaha vi Na maMdareNa daliaaiM /
caMdakalaakaMdalasacchahaaiM lacchiiiM aMgaaiM"16 ////
tathaa hi sa caatRptivyatirekeNaavicchinobhogaaveza ity ucyate / bhuJjaanasyaadbhutabhogaaspandaaviSTasya ca manaHkaraNaM camatkaaraiti17 / sa ca saakSaatkaarasvabhaavo maanaso'dhyavasaayo vaa saMkalpo vaa smRtir vaa tathaatvena sphuran astu / yad aaha-
"ramyaaNi viikSya madhuraaMz ca nizamya zabdaan paryutsuko bhavati yat sukhito 'pi jantuH /
tac cetasaa smarati nuunam abodhapuurvaM bhaavaasthiraaNi jananaantarasauhRdaani "18 //
ityaadi /
sarvathaa taavad eSaasti pratiitir aasvaadaatmaa yasyaaM ratir eva bhaati / tata eva vizeSaantaraanupahitatvaat saa rasaniiyaa satii na laukikii na mithyaa naa nirvaacyaa na laukikatulyaa na tadaaropaadirupaa /
tathaiva copacayaavasthaasu dezaadyaniyantraNaad anukaaro'py astu, bhaavaanugaamitayaa karaNaat / viSayasaamagry api bhavatu vijJaanavaadaavalambanaat /
sarvathaa rasanaatmakaviitavighnapratiitigraahyo bhaaąa eva rasaH / tatra vighnaapasaarakaa vibhaavaprabhRtayaH / tathaa hi loke sakalavighnavinirmuktaa saMvittir eva camatkaaranirvezarasanaasvaadanabhogasamaapattilayavizraantyaadizabdair abhidhiiyate /
vighnaaz caasyaaM pratipattaav ayogyataa saMbhaavanaaviraho naama, svagatatvaparagatatvaniyamena dezakaalavizeSaavezo, nijasukhaadivivaziibhaavaH, pratiityupaayavaikalyaM, sphuTatvaabhaavo, apradhaanataa saMzayayogaz ca /
tathaa hi saMvedyam asaMbhaavayamaanaH saMvedye vinivezayitum eva na zaknoti, kaa tatra vizraantir iti prathamo vighnaH / tadapasaaraNe hRdayasaMvaado lokasaamaanyavastuviSayaH / alokasaamaanyeSu tu ceSTiteSv akhaNDitaprasiddhijanitagaaDhaaruDhapratyayaprasarakaarii prakhyaataraamaadinaam adheyaparigrahaH / ata eva niHsaamaanyotkarSopadezavyutpattiprayojane naaTakaadau prakhyaatavastuviSayatvaadiniyamena nirupayiSyate / na tu prahasanaadaav iva / tac ca svaavasara eva vakSyaami ity aastaaM taavat /
svaikagataanaaM ca sukhaduHkhasaMvidaam aasvaade yathaasaMbhavaM tadapagabhiirutayaa vaa tatparirakSaavyagratayaa vaa tatsadRzaarjijiiviSayaa vaa tajjihaasayaa vaa tatpracikhyaapayiSayaa vaa tadgopanecchayaa vaa prakaaraantareNa vaa saMvedaantarasamudgama eva paramo vighnaH / paragatatvaniyamabhaajaam api sukhaduHkhaanaaM saMvedane niyamena svaatmani sukhaduHkhamohamaadhyasthyaadisaMvidantarodgamanasaMbhaavanaad avazyaMbhaavii vighnaH / tadapasaaraNe 'kaaryo naatiprasaGgo'19 ityaadinaa puurvaraGgaaniguuhanena prastaavanaavalokanena ca yo naTarupataadhigamas tatpurassaraH pratiziirSakaadinaa tatpracchaadanaprakaaro'bhyupaayaH, alaukikabhaaSaadibhedalaasyaaGgaraGgapiiThamaNDapagatakakSyaadiparigrahanaaTyadharmisahitaH / tasmin hi asyaivaatraivaitarhy eva ca sukhaM duHkhaM veti na bhavati pratiitiH, svaruupasya nihnavaat / ruupaantarasya caaropitasya pratibhaasaMvidvizraantivaikalyena svarupe vizraantyabhaavaat satyatatadiiyaruupanihnavamaatra paryavasaanaat / tathaa hi aasiinapaaThyapuSpagandhikaadi loke na dRStam / na ca tan na kiJcit, kathaMcit saMbhaavyatvaat iti sa eva sarvo muninaa saadhaaraNiibhaavasiddhyaa rasacarvaNopayogitvena parikarabandhaH samaazrita iti tatraiva sphuTiibhaviSyatiiti tad iha taavan nodyamaniiyam / tataH sa eSa svaparaniyatataavighnaapasaraNaprakaaro vyaakhyaataH /
nijasukhaadukhaadivivaziibhuutaz ca kathaM vastvantare saMvidaM vizraamayed iti tatpratyuuhavyapohanaaya pratipadaarthaniSThaiH saadhaaraNyamahimnaa sakalabhogyatvasahiSNubhiH zabdaadiviSayamayiibhir aaTodyagaanaavicitramaNdapapadavidagdhagaNikaadibhir uparaJjanaM samaazritam, yenaahRdayo 'pi hRdayavaimalyapraaptyaa sahRdayiikriyate / uktaM hi "dRzyaM zravyaM ca"20 iti /
kiJca pratiityupaayaanaam abhaave kathaM pratiitiH /
asphuTapratiitikaari zabdaliGgasaMbhave'pi na pratiitir vizraamyati zphuTapratiitirupapratyakSocitapratyayasaakaaGkSatvaat / yathaa'huH 'sarvaa ceyaM pramitiH pratyakSaparaa' iti / svasaakSaatkRte aagamaanuzatair apy ananyathaabhaavasya svasaMvedanaat / alaatacakraadau saakSaatkaaraantareNaiva balavataa tatavadhaaraNaad iti laukikas taavad ayaM kramaH / tasmaat tadubhayavighnavighaate'bhinayaa lokadharmivRttipravRtyupaskRtaaH samabhiSicyante / abhinayaM hi sazDabdaliGgavyaapaaravisadRzam eva pratyakSavyaapaarakalpam iti nizceSyaamaH /
apradhaane ca vastuni kasya saMvid vizraamyati / tasyaiva pratyayasya pradhaanaantaraM praty anudhaavataH svaatmany avizraantatvaat / ato'pradhaanatvaM jaDe vibhaavaanubhaavavarge vyabhicaarinicaye ca saMvidaatmake'pi niyamenaanyamukhasaMprekSiNi saMbhavatiiti, tadatiriktaH sthaayy eva tathaa carvaNaapaatram / tatra puruSaarthaniSThaaH kaazcit saMvida iti pradhaanam / tad yathaa ratiH kaamaH, tadanuSaGgidharmaarthaniSThaa, krodhas tatpradhaaneSv arthaniSThaH, kaamadharmaparyavasito'py utsaahaH samastadharmaadiparyavasitaH, vibhaavo mokSopaaya iti taavad eSaaM praadhaanyam / yady api caiSaam apy anyonyaMguNabhaavo'sti, tathaapi tattatpradhaane rupake tattatpradhaanaM bhavatiiti rupakabhedaparyaayeNa sarveSaaM praadhaanyam eSaaM lakSyate / aduurabhaagaabhiniviSTadRzas tv ekasminn api ruupake pRthakpraadhaanyam /
tatra sarve'mii sukhapradhaanaaH, svasaMviccarvaNaarupasyaikaghanasya prakaazasyaanandasaaratvaat / tathaa hy ekaghanazokasaMviccarvaNe'pi loke striilokasya hRdayavizraantir antaraayazuunyavizraantizariiratvaat / avizraantirupataiva duHkham / tata eva kaapilair duHkhasya caaJcalyam eva praaNatvenoktaM rajovRttitaaM vadadbhir ity aanandarupataa sarvarasaanaam / kin tuuparaJjakaviSayavazaat teSaam api kaTu kiM naasti sparzo viirasyaiva / sa hi klezasahiSNutaadi praaNa eva / evaM ratyaadinaaM praadhaanyam / haasaadiinaaM tu saatizayaM sakalalokasulabhavibhaavatayoparaJjakatvam iti praadhaanyam / ata evaanuttamaprakRtiSu baahulyena haasaadayo bhavanti / paamarapraayaH sarvo'pi hasati zocati bibheti paranindaam aadriyate alpasubhaaSitatvena ca sarvatra vismayate / ratyaadyaGgatayaa tu pumarthopayogitvam api sdyaad eSaam / etadguNapradhaanabhaavakRta eva ca dazarupakaadibheda iti vakSyaamaH /
sthaayitvaM caitaavataam eva / jaata eva hi jantur iiyatiibhiH saMvidbhiH pariito bhavati / tathaa hi "duHkhasaMzleSavidveSii sukhaasvaadanasaadaraH" iti nyaayena sarvo riraMsayaa vyaaptaH svaatmany utkarSamaanitayaa param upahasann abhiiSTaviyogasaMtaptas taddhetuSu kopaparavazo'zaktau ca tato bhiiruH, kiJcid aarjijiiSur apy anucitavastuviSayavaimukhyaatmakatayaakraantaH kiJcid anabhiiStatayaa'bhimanyamaanas tattatsvakartavyadarzanasamuditavismayaH kiJcic ca jihaasur eva jaayate / na hy etaccittavRttivaasanaazuunyaH praaNii bhavati / kevalaM kasyacit kaacid adhikaa cittavRttiH kaacid uunaa / kasyacid ucitaviSayaniyantritaa kasyacid anyathaa / tat kaacid eva pumarthopayoginiity upadezyaa / tatvibhaagakRtaz cottamaprakRtyaadivyavahaaraH /
ye punar amii glaanizaGkaaprabhRtayazcittavRttivizeSaas te samucitavibhaavaabhaavaaj janmamadhye 'pi na bhavanty eva / tathaa hi rasaayanam upayuktavato muner glaanyaalasyazramaprabhRtayo nottiSThanti / yasyaapi bhavanti vibhaavabalaat, tasyaapi hetuprakSaye kSiiyamaaHaaH saMskaarazeSataaM taavan naavazyam anubadhnanti / utsaahaadayas tu saMpaaditasvakartavyatayaa praliinakalpaa api saMskaarazeSataaM naativartante, kartavyaantaraviSayasyotsaahaader akhaNDanaat / yathaaha pataJjaliH nahi caitra ekasyaaM striyaaM rakta ity anyaasu viraktaH ityaadi / tasmaat sthaayirupacittavRttisuutrasyuutaa evaamii vyabhicaariNaH svaatmaanam udayaastamayavaicitryazatasahasradharmaaNaM pratilabhamaanaa raktiniilaadisuutrasyuutaviralabhaagombhanasambhaavitabhaGgiisahasragarbhasphaTikakaacabhramakapadmaraagamarakatamahaaniilaadimayagolakavat asmin suutre svasaMskaaravaicitryam anivezayanto'pi tat suutrakRtam upakaarasandarbhe bibhrataH svayaM ca vicitraarthasthaayisuutraM cavicitrayanto 'ntaraantaraazuddham api sthaayisuutraM pratibhaasaavakaazam upanayanto'pi puurvaaparavyaabhicaariratnacchaayaa zabalimaanam aanayantaH pratibhaasanta iti vyabhicaariNa ucyante / tathaa hi glaano'yam ity ukte kuta iti hetupraznenaasthaayii taasya suucyate21 / na tu raama utsaahazaktimaan ity atra hetupraznam aahuH / ata eva vibhaavaas tatrobodhakaaH santaH svarupoparaJjakatvaM vidadhaanaa ratyutsaahaader ucitaanucitatvamaatram aavahanti / na tu tadabhaave sarvathaiva te nirupaakhyaaH, vaasanaatmanaa sarvajantuunaaM tanmayatvenoktatvaat / vyabhicaariNaaM tu svavibhaavaabhaave naamaapi naastiiti, vitaniSyate caitad yathaayogaM vyaakhyaavasare / evam apradhaanatva niraasaH sthaayinirupaNaayaaM "sthaayibhaavaan rasatvam" ity anayaa saamaanyalakSaNazeSabhuutayaa vizeSalakSaNaniSThayaa ca kRtaH /
tatraanubhaavaanaaM vibhaavaanaaM vyabhicaariNaaM ca pRthak sthaayini niyamo naasti, baaSpaader aanandaakSirogaadijatvadarzanaat vyaaghraadez ca krodhabhayaadihetutvaat, zramacintaader utsaahabhayaadyanekasahacaratvaavalokanaat / saamagrii tu na vyabhicaariNii / tathaa hi bandhuvinaazo yatra vibhaavaH paridevitaazrupaataaditvanubhaavaH cintaadainyaadir vyabhicaarii so'vazyaM zoka eveti / evaM saMzayodaye zaGkaatmakavighnazamanaaya samyoga upaattaH /
tatra lokavyavahaare kaaryakaaraNasahacaaraatmakaliGgadarzane sthaayyaatmakaparacittavRttyanumaanaabhyaasapaaTavaad adhunaa tair evodyaanakaTaakSaviikSaadibhir laukikii kaaraNatvaadibhuvam atikraantair vibhaavaanubhaavasamuparaJjakatvamaatrapraaNaiH, ata evaalaukikavibhaavaadivyapadezabhaagbhiH praacyakaaraNaadirupasaMskaaropajiivanakhyaapanaaya vibhaavaadinaamadheya vyapadezyair bhaavaadhyaaye 'pi vakSyamaaNasvarupabhedair guNapradhaanataaparyaayeNa saamaajikadhiyi samyagyogaM sambandham aikaagryaM vaa saaditavadbhir alaukikanirvighnasaMvedanaatmakacarvaNaagocarataaM niito'rthaz carvyamaaNataikasaaro, na tu siddhasvabhaavaH, taatkaalika eva, na tu carvaNaatiriktakaalaavalambii sthaayivilakSaNa eva rasaH /
na tu yathaa zaGkukaadibhir abhyadhiiyata "sthaayy eva vibhaavaadipratyaayyo rasyamaanatvaad rasa ucyate" iti evaM hi laukike'pi kiM na rasaH / asato'pi hi yatra rasaniiyataa syaat tatra vastusataH kathaM na bhaviSyati / tena sthaayipratiitir anumitirupaa vaacyaa, na rasaH / ata eva suutre sthaayigrahaNaM na kRtam / tat pratyuta zalyabhuutaM syaat / kevalam aucityaad evam ucyate sthaayii rasiibhuuta iti / aucitya tu tat sthaayigatatvena kaaraNaaditayaa prasiddhaanaam adhunaa carvaNopayogitayaavibhaavaaditvaavalambanaat / tathaa hi laukikacittavRttyanumaane kaa rasataa /
tenaalaukika camatkaaraatmaa rasaasvaadaH smRtyanumaanalaukikasamvedanavilakSaNa eva / tathaa hi laukikenaanumaanena saMskRtaH pramadaadi na taaTasthyena pratipadyyate, api tu hRdayasaMvaadaatmakasahRdayatvabalaat puurNiibhaviSyadrasaasvaadaaGkuriibhaavenaanumaanasmRtyaadisopaanam anaaruhyaiva tanmayiibhaavocitacarvaNaapravaNatayaa / na ca saa carvaNaa praamaanaantaraat yenaadhunaa smRtiH syaat / na caatra laukikapratyakSaadipramaaNavyaapaaraH / kin tv alaukikavibhaavaadisaMyogabalopanataiveyaM carvaNaa / saa ca pratyakSaanumaanaagamopamaanaadilaukikapramaaNajanitaratyaadyavabodhataH, tathaa yogipratyakSajatataasthaparasaMvittijJaanaat sakalavaiSayikoparaagazuunyazuddhaparayogigatasvaatmaanandaikaghanaanubhavaac ca viziSyate, eteSaaM yathaayogam arjanaadivighnaantarodayataaTasthyaasphuTatvaviSayaavezavaivazyakRtasaundaryavirahaat / atra tu svaatmaikagatatvaniyamaasaMbhavaat svaanupravezaat paragatatvaniyamaabhaavaat tadvibhaavaadisaadhaaraNyavazasaMprabuddhocitanijaratyaadivaasanaavezavazaac ca na vighnaantaraadiinaaM sambhava ity avocaama bahuzaH / ata eva vibhaavaadayo na niSpattihetavo rasasya, tadbodhaapagame'pi rasasambhavaprasaGgaat, naapi jJaptihetavo yena pramaaNamadhye pateyuH, siddhasya kasyacit prameyabhuutasya rasasyaabhaavaat /
kiM tarhy etad dhi vibhaavaadaya iti alaukika evaayaM carvaNopayogii vibhaavaadivyavahaaraH / kvaanyatretthaM dRSTaam iti cet, bhuuSaNam etad asmaakam alaukikatvasiddhau / paanakarasaasvaado'pi kiM guDamaricaadiSu dRSTa iti samaanam etat / nanv evaM raso 'prameyaH syaat? evaM yuktaM bhavitum arhati, rasyataikapraaNo hy asau na prameyaadisvabhaavaH / tarhi suutre niSpattir iti katham, neyaM rasasya, api tu tadviSayarasanaayaaH / tanniSpattyaa tu yadi tadekaayattajiivitasya rasasya niSpattir ucyate na kazcid atra doSaH / saa ca rasanaa na pramaaNavyaapaaro, na kaarakavyaaparaH, svayaM tu naapraamaaNikii svasaMvedanasiddhatvaa / rasanaa ca bodharupaiva, kin tu bodhaantarebhyo laukikebhyo vilakSaNaiva, upaayaanaaM vibhaavaadiinaaM laukikavailakSaNyaat / tena vibhaavaadisaMyogaad rasanaa yato niSpadyate, tatas tathaavidharasanaagocaro lokottaro'rtho rasa iti taatparyaM suutrasya /


***


NOTAS

1. KaavyaadarSa 2.281.
2. KaavyaadarSa 2. 283
3. Procedencia desconocida.
4. Rat 2.12.
5. sabhyaGmithyaasaMzayasdRzyapratiitibhyo vilakSaNaa citraturagaadinyaayena afegit desprČs de 'kin tu' a Hc.
6. buddhy-asaMbhedaad Hc, Gn; buddhi-sambhedaad Mdh, De. En realidad cualquiera de las dos lecturas es v·lida ya que la palabra 'saMbheda' puede significar tanto "separaciŪn" como "uniŪn, contacto, concurrencia". En el primer significado asaMbheda significa "no separaciŪn". En el segundo significado saMbheda significa "concurrencia".
7. Dharmakiirti, PramaaHavaartika, EdiciŪn de Gnoli, p·g. 39.
8. yad anukaraNatayaa Mdh: yat sa ity anukaraNatayaa Gn, Hc: sadanukaraNatayaa De.
9. bhinnendriyagraahyatvena, no se encuentra en algunas ediciones.
10. mukhyaamukhyaavalokane Mdh : mukhyaavalokane. Hc.
11.mugdhabhuddhe Gn: ratyanukaraNabuddheH Mdh: mugdhbuddheH Hc.
12. buddhisaMbhedaad De, Mdh: buddhyasambhedaat Hc, Gn. Ver nota 7.
13. atribuido a BhaTTanaayaka.
14. Vyaktiviveka.
15. saakSaatkaaraatmikaapahasita Mdh: saakSaatkaaraatmikaapahastita Hc: saakSaatkaaraatmikaa apahastita Gn, De.
16. Verso de procedencia desconocida.
17. ca manaHkaraNaM De, Mdh: camataH karanam Gn: adbhuutabhogaatmaspandaavezaruupo hi camatkaara Hc.
18. AbhijGaanazaakuntalam k5. 2.
19. NaaTyazaastra 5. 162.
20. NaaTyazaastra 1. 11.
21.ƒsthaayitaasya suucyate Gn, De, Mdh: ƒsthaayitaasya suutryate Hc.

e-text: ©2001 sanskritavani